Jun 22, 20223 min
Dünyada benzin ve motorin fiyatları her geçen gün artıyor. Amerika Birleşik Devletleri'nde fiyatlar galon başına 5 doları (litre başına 1,45 dolar) geçti. Petrol fiyatları dışındaki bu artışların önemli bir nedeni artan rafineri kâr marjlarıdır. 2022'nin ilk çeyreğinde, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki büyük rafineriler rekor kırarak toplamda 10 milyar dolarlık kâr elde etti. ABD Başkanı Joe Biden, geçen hafta rafinerilere üretimlerini artırmaları ve kar marjlarını düşürmeleri için bir mesaj gönderdi. Biden rafinericilere yazdığı mektupta, "savaş zamanında, normalin çok üzerindeki rafineri kar marjlarının doğrudan Amerikan ailelerine yüklenmesi kabul edilemez" diye yazdı. Bir gün sonra, bir grup rafineri temsilcisi, "ABD rafinerileri zaten kapasitenin yüzde 94'üyle çalışıyor ve rafineri marjları enflasyon nedeniyle artan işletme maliyetlerini hesaba katmadığı için mevcut piyasa koşulları dışarıdan gözüktüğü gibi olmadığını" söyleyerek kendilerini savundular. Temsilciler, rafine ürün fiyatlarının küresel piyasalarda belirlendiğini de mesajlarına eklediler.
Bloomberg Terminal verilerine göre rafinerilerin kâr oranları varil başına 60$'a kadar yükseldi. Bu, petrolün fiyat artışının yanı sıra rafineri marjı nedeniyle tüketicilerin ek maliyetlerle karşı karşıya kalması anlamına geliyor. 3:2:1 crack spread, tipik bir Amerikan rafinerisindeki ürün çıktısına yakındır . Rafineri işlediği her üç varil ham petrol için iki varil benzin ve bir varil mazot üretiyor. Bu oran rafinerinin konfigürasyonuna bağlı olarak değişir, ancak hesaplama küresel rafineriler arasındaki kar oranları hakkında iyi bir fikir verir. Şekil 1'de, West Texas Intermediate (WTI) US Midland 321 Crack Spread ve Northwestern Europe (NWE) Brent 321 Crack Spread, biri Amerika Birleşik Devletleri'nde diğeri Avrupa'da olmak üzere iki bölgede geçtiğimiz yıldan bugüne meydana gelen değişiklikleri görebilirsiniz
Şekil 1: Rafineri Marjları (USD/varil)
Kaynak: Bloomberg Terminali
Artan rafinaj marjları nedeniyle, özellikle Rusya-Ukrayna Savaşı'ndan sonra Brent Petrol ve motorin fiyatları yıl boyunca ayrışmaya başladı. Şekil 2'de Türkiye'nin de takip ettiği fiyat seviyesi olan CIF MED (Genoa/Lavera) ultra düşük kükürtlü dizel ve Brent Petrol fiyatlarının yıl içinde nasıl ayrıştığını görebilirsiniz. Verilere göre yıl içinde Brent Petrol fiyatları %65 artarken, motorin fiyatları dolar bazında %148 arttı. Benzin fiyatları da benzer bir seyir izledi.
Şekil 2: Brent Petrol ve CIF MED (Cenova/Lavera) Dizel Fiyatlarındaki Değişim (%)
Kaynak: Bloomberg Terminal
Türkiye'de 20 Haziran itibarıyla benzin litesi 27,63 ₺, motorin litresi ise 30,1 ₺'den satılıyor Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) her ay akaryakıt fiyatlandırma raporu yayınlayarak fiyat bileşenleri hakkında bilgi vermektedir. Buradan Mayıs 2021 ve Mayıs 2022 raporlarını karşılaştırdım ve değerleri ABD doları cinsinden yeniden hesapladım. Sonuçları aşağıda bulabilirsiniz.
Tablo 1: Türkiye Dizel ve Benzin Fiyatları
Kaynak: EPDK
Tablo 1 ve Şekil 1'den karşılaştırma yapabileceğiniz gibi, Mayıs ayında dizel ve benzin fiyatlarının 2021 yılına göre litre başına yaklaşık 0,5$ civarında arttığını görüyoruz. Toptan satış marjı, gelir payı, distribütör ve bayi marjları TL bazında önemli bir kayma olmasına rağmen dolar bazında hemen hemen aynı kalmış. Son ise olarak dolar bazında alınan vergide de geçen yıla göre %50'ye yakın bir artış görüyoruz. Peki ya diğer ülkelerde durum nasıl?
Tablo 2: Diğer Ülkelerden Benzin Fiyatları (USD/lt)
Kaynak: Bloomberg ve Dünya Bankası
*Amerika Birleşik Devletleri'nde sabit federal vergi ve eyalete göre değişen eyalet vergileri ayrı ayrı toplanır ve tabloda verilen miktar bu iki verginin ülkedeki ortalama değerdir. Tutar eyaletlere göre farklılık gösterebilir.
Görüldüğü gibi akaryakıt fiyatları tüm dünyada benzer şekilde artıyor. Ancak tüm bu ülkelerde, Türkiye dışında litre başına alınan vergi miktarı azalmaktadır. İtalya'da vergiler 0,39$/lt düşerken, Türkiye'de 0,12$/lt arttığını gözlemliyoruz. Amerika Birleşik Devletleri'nde de hükümet, vergiyi azaltmak için federal vergiden feragat etmeyi planlıyor.
Vergi oranlarına baktığınızda, Türkiye'nin hala diğer ülkeler arasında en düşük olduğunu ve tahsil edilen vergi miktarını artırmasına rağmen geçen yıla göre dolar bazında da düştüğünü görüyorsunuz. Avrupa'da, yüksek yakıt vergileri, 1970 enerji krizinden bu yana, bir kriz anında tüketimi kontrol etmek ve karbon emisyonlarını azaltmak için bir politika tercihi olmuştur. Şimdi, tüketicilere yardımcı olmak için oranları kademeli olarak düşürüyorlar. Tüm protestolara rağmen aylık medyan gelir seviyelerine baktığımızda bu ülkelerin satın alma güçlerinin Türk vatandaşlarına göre oldukça yüksek olduğunu görüyoruz. Bu konuda Türk Lirası'nın diğer para birimleri karşısında değer kaybetmesi büyük rol oynamaktadır. Şekil 3'te Türk Lirası ve diğer gelişen para birimlerinin ABD Doları karşısında son bir yıldaki performansını karşılaştırabilirsiniz.
Şekil 3: Döviz Kuru Değişimleri (%)
Kaynak: Bloomberg
Gördüğünüz gibi, Türk Lirası geçen yıldan bu yana ABD doları karşısında gelişen ekonomiler arasında en kötü performans gösteren para birimi oldu. Dolar %97 artarken, savaşta olan ve büyük yaptırımlarla karşı karşıya olan bir ülke olması nedeniyle Rus Rublesini saymazsak diğer para birimleri dolar karşısında ortalama %7 civarında değer kaybetti. Liranın değer kaybının bu ortalama ile arasındaki fark, politika yapıcılarımızın tercihlerinden kaynaklanmaktadır. Diğer gelişen ekonomilerle benzer bir yol izleseydik ve para birimimizde benzer bir değer kaybı olsaydı Mayıs ayında USDTRY 9,00-9,50 civarında olabilirdi. O zaman da Tablo 3'teki gibi bir durumumuz olurdu.
Tablo 3: Türkiye Ekonomi Politikalarının Dizel Fiyatlarına Etkisi
Son satırda görebileceğiniz gibi Türkiye daha iyi bir ekonomi politikası uygulasaydı Mayıs ayında motorin fiyatı 13,22 olabilirdi. Elimizdeki tüm bilgileri bir araya getirdiğimizde Tablo 4'teki sonucu alıyoruz.
Tablo 4: Fiyatların Artış Nedenleri (TL/lt)
Tablo 4, Mayıs 2022'de arabasına mazot alan bir Türk vatandaşının artan rafineri marjları için 6,49 TL/lt, Türkiye’nin ekonomi politikaları nedeniyle 9,11 TL/lt ödediğini göstermektedir. Geçen yıldan bu yana dizel alma yükü 15,6 TL/lt arttı. Maalesef bu maliyetin yarısından çoğunu biz yarattık.